İcap nöbeti sağlık personelini nöbet süresi boyunca sağlık kuruluşunda bulunma yükümlülüğünden kurtaran ve nöbet görevinin kural olarak evde geçirilmesine olanak sağlayan, alternatif ve esnek nöbet usulünü öngören idari bir çaredir.

Haftalık çalışma saatleri dışında tutulacak nöbetler ve nöbet ücretleri ile nöbet tutacak sağlık personeli 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu Ek 33’üncü maddesinde belirlenmiştir. Maddenin 3’ncü fıkrasında “icap nöbeti” düzenlenmiştir. İcap nöbeti düzenlemesinde icap nöbetinin aylık süresinde üst sınırının olmadığı kanun metni ile bellidir. Bu metinde yazılı olan husus 120 saati aşan icap nöbetinin ücretlendirilmemedir.  3’üncü fıkranın 1’nci cümlesi; kesintisiz 12 saatten az olmamak üzere icap nöbeti tutan, bu nöbet karşılığında izin kullanmasına müsaade edilmeyen memurlar ile sözleşmeli personelin, 120 saate kadar tuttuğu icap nöbeti ücretinin, nöbet ücretinin %40’ı olarak ödeneceği yazılıdır. 

Anayasamızın 18’nci maddesinde kimsenin zorla çalıştırılamayacağını ve angaryayı yasakladığını belirtmektedir. Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmesi’nin 2’nci maddesi zorla çalıştırmayı ceza tehdidi altında, bireyin serbest iradesi olmadan, mecbur edilmesi olarak tanımlamaktadır. 

Zora dayalı çalışma, bireyin serbest iradesi olmadan, buyuruculuğunu kanuni düzenleme veya sözleşmelerden alsa dahi, yaptırım tehdidi altında çalıştırılmasıdır. Sağlık personeli serbest iradesiyle yaptığı hizmet sözleşmelerinde, makul olarak öngörülmeyen işleri yapmaya yönelik hükümlere imza atsa dahi tazminat, cezai şart, adli veya idari para cezaları gibi yaptırımlar olduğu sürece veya makul olarak öngörülemeyecek işlerde ve koşullarda çalıştırılıyorsa, zorla çalıştırma yasağının ortadan kalktığından bahsedilemez. Yaptırım tehdidi her türlü adli, idari, hukuki ve cezai yaptırımı kapsadığından, sağlık personelinin rızası var denemez. Görev tanımında yer alan ve makul olan işlere ilişkin rızasının bulunduğundan bahsedilebilir. Sağlık personelinin sosyal dayanışma anlayışının gereği olarak bir takım hizmetlerle yükümlü kılınması, uzmanlık alanlarıyla ilgili olmak ve aşırı külfet yüklememek kaydıyla çalıştırılması zorla çalışma veya angarya olarak da değerlendirilemez. İcap nöbetinin kamu görevlilerinin bulunduğu statü gereği yerine getirdiği görev olduğunu anlaşılmaktadır. Memurların ve sözleşmeli personelin mesai saatleri dışında, gece boyunca, hafta sonu görev icabı çağrılması mesleki faaliyetlerinin kapsamı içindedir. Ancak, sağlık personeline ölçüsüz külfet yüklenmesi, ücret ve izin gibi menfaatlerin sağlanmaması,  zorunlu kılınan hizmetin mesleki gelişim ve kariyerine katkısının bulunmaması gibi durumlarda zorla çalışma ve hatta angaryadan bahsetmek mümkündür. Angarya emeğin karşılığını almadan yaptırım tehdidi altında yani zorla çalıştırılmaktır. Elbette ki; vatandaşların ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda vatandaşlık ödevinin gereği olarak bedeni ve fikri emeklerinden yararlanılması zorla çalıştırma veya angarya olarak görülemez. Devletin sağlık hizmetlerini kesintisiz yürütme zorunluluğu, kamunun sağlık hizmetinden kesintisiz yararlanma hakkı ve sağlık personelinin çalışma ve dinlenme haklarına saygı arasında denge kurulması da hukuk devleti ilkelerinin uygulanmasıdır. 

Anayasa mahkemesi bu dengeyi hukuk devleti ilkelerini uygulayarak sağlamış, zorla çalışma ve angarya kapsamındaki yasal düzenlemeyi iptal etmiş, iptal hükmü 21.01.2023 tarihinde verilmiş, 05.05.2023 tarihinde Resmi Gazete’nin 32181 sayısında yayınlanmış, 06.11.2023 tarihinde yürürlüğe girecektir. 

Sağlık kuruluşlarının ve yöneticilerinin de bilmesi gereken en önemli kural hiçbir yönetmelik ve kanun Anayasa’ya aykırı olamaz. Sağlık kuruluşlarının yöneticileri Anayasaya aykırı hiçbir kanun veya yönetmelik kuralını uygulamama yönünde irade geliştirme, bilinç ve farkındalık geliştirmelerinin önemi bir kez daha ortaya çıkmıştır.